تشت‌گذاری،سنت عزاداران حسینی اردبیل

در فضای داخلی مساجد شهر اردبیل سکوهایی وجود دارد که روی آن‌ها تشت‌های بزرگ مسی و برنجی گذاشته می‌شود.

این تشت‌ها که نزد عزاداران حسینی اردبیل از حرمت خاصی برخوردار هستند، در طول سال روی جایگاه ویژه‌شان می‌مانند تا سه روز مانده به آغاز ماه محرم در آیینی که خاص عزاداری شهر اردبیل است و به آن «تشت‌گذاری» گفته می‌شود، مورد استفاده قرار گیرند.شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب شش محلهء اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر «محلات ششگانه» از آن یاد می‌کنند. هر محلهء اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه‌ها و مساجد کوچک‌تری بوده که در زبان محلی به آن «خولا» (شاخه) گفته می‌شود. عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات ششگانه و شاخه‌های آن‌ها انجام می‌گرفته و اکنون نیز به همان ترتیب کهن، توسط محلات ششگانه و محلات تابع آن‌ها سامان می‌یابد.

بیوک جامعی، پژوهشگر تاریخ اردبیل و عضو هیات امنای محلات ششگانهء شهر ضمن اشاره به این نکته که آیین تشت‌گذاری به مناسبت آغاز روزهای عزاداری شهدای کربلا، فقط در شهر اردبیل دارای سابقهء تاریخی است، در مورد این مراسم به خبرنگار «سرمایه» می‌گوید: «مراسم تشت‌گذاری از روز 27 ذیحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصلهء سه روز در نزدیک به 200 مسجد اردبیل برگزار می‌شود. اولین تشت‌گذاری رسمی شهر روز 27ذیحجه، پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر صورت می‌گیرد و سپس طی روزهای باقیمانده تا آغاز ماه محرم، بقیهء محله‌ها هم اقدام به برگزاری این مراسم می‌کنند.»

جامعی نحوهء تشت‌گذاری مسجد جامع اردبیل را این‌گونه شرح می‌دهد: «تشت‌گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محلهء «طوی» (یکی از محله‌های ششگانهء شهر) مدیریت می‌شود. چند روز مانده به 27 ذیحجه تعدادی از زنان محلهء طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شست‌وشوی تشت‌ها می‌کنند و سپس تشت‌ها را در گوشه‌ای از مسجد قرار می‌دهند. در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محلهء اصلی شهر، شش تشت آب وجود دارد. در روز تشت‌گذاری مسجد جامع، علاوه بر عزاداران محلهء طوی و توابع آن، ریش سفیدها یا روسای و هیات امنای پنج محلهء دیگر نیز حضور می‌یابند. بعد از عزاداری حسینیان محلهء طوی و محله‌های تابع آن، تشت هر محله توسط نمایندهء همان محله، با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می‌شود و روی سکویی که برای تشت‌ها در مسجد ساخته شده، قرار می‌گیرد. بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه‌های آب را بر دوش می‌گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آن‌ها را درون تشت‌ها خالی می‌کنند. عزاداران اردبیلی علاوه بر آن‌که‌ برای رفع تشنگی در طول 10 روز عزاداری از آب تشت‌ها می‌نوشند، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را به عنوان تبرک به خانه‌ها می‌برند تا بیماران‌شان هم از آن آب بنوشند البته با کم شدن آب باز هم آب تازه در تشت‌ها ریخته می‌شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد. روشن کردن شمع و خواندن دعای «فاتحه» نیز که دعای خاص آیین تشت‌گذاری است از دیگر برنامه‌های سنت تشت‌گذاری اردبیل به حساب می‌آید.»

عضو هیات امنای محلهء طوی تفاوت تشت‌گذاری مسجد جامع با سایر محله‌ها و مساجد شهر را این‌طور بیان می‌کند: «فقط در تشت‌گذاری مسجد جامع است که شش تشت به نشان شش محله گذاشته می‌شود و ریش سفیدان پنج محلهء اصلی دیگر نیز حضور می‌یابند. در تشت‌گذاری مساجد دیگر فقط عزاداران یک محله یا یک مسجد به نشان همدلی حضور می‌یابند و تعداد تشت‌ها هم ثابت نیست. در هر حال باید گفت باشکوه ترین آیین تشت‌گذاری متعلق به مسجد جامع شهر است.»

نویسندهء کتاب «آثار و ابنیهء تاریخی اردبیل» در مورد سابقهء تاریخی آیین تشت‌گذاری در اردبیل با اشاره به این نکته که سند تاریخی دقیقی در این خصوص به دست نیامده، می‌گوید: «بر اساس متن کامل و قدیمی دعای تشت‌گذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده و نویسنده در آن به بزرگداشت سلاطین صفوی نیز پرداخته، می‌توان حدس زد آیین تشت‌گذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد اما آنچه مسلم می‌دانیم این است که در دورهء قاجاریه تشت‌گذاری در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شده البته در آن مقطع برای ریختن آب به درون تشت‌ها از مشک استفاده می‌کردند که اکنون مشک‌ها جای خود را به کوزه‌های آب داده‌اند.»

جامعی در ادامه به نکتهء دیگری نیز اشاره دارد: «تشت‌گذاری در عصر قاجاریه فقط در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شد و سپس سایر محلات اصلی شهر نیز نسبت به انجام این مراسم اقدام کردند چنان‌که اکنون در 200 مسجد شهر اردبیل مراسم تشت‌گذاری برگزار می‌شود. علاوه بر این در سه دههء اخیر برگزاری مراسم تشت‌گذاری به سایر شهرهای استان اردبیل و بیش‌تر شهرهای استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و چند شهر دیگر نیز تسری یافته. همچنین اردبیلی‌های مقیم تهران هم در آستانهء آغاز ماه محرم اقدام به برپایی آیین تشت‌گذاری می‌کنند. در هر حال تا جایی که می‌دانیم قدیمی ترین آیین تشت‌گذاری در مسجد جامع اردبیل و روز 27 ذی الحجه انجام شده است.»

تشت‌گذاری نشانه چیست

جامعی درخصوص تشت‌گذاری و علل انجام این کار چند احتمال را مطرح می‌کند. بنا به گفتهء وی تشت‌گذاری از یک طرف اهمیت مسالهء آب را نشان می‌دهد چراکه آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق العاده بوده:«ایران کشوری نیمه خشک است و عراق و عربستان نیز کشورهایی خشک به حساب می‌آیند. پس به خودی خود آب برای ساکنان این مناطق مسالهء مهمی است. از طرف دیگر آب در حادثهء کربلا جایگاه ویژه‌ای دارد. براساس مدارک تاریخی احتمال می‌رود حسین بن علی، امام سوم شیعیان در شهریور ماه که به «خرماپزان» معروف است، مکه را به قصد عراق ترک کرده باشد. بر اساس روایت‌های تاریخی پیش از رسیدن حسین بن علی و یاران و اهل بیتش به کربلا، «حر» برای بار نخست در منطقه‌ای به اسم «زباله» راه را بر امام سوم شیعیان بسته و حرکت کاروان وی را متوقف می‌سازد. حسین‌بن علی همانجا، به‌رغم کمبود آب، دستور می‌دهد تشت‌هایی که همراه کاروان بوده را زمین بگذارند و آب مشک‌ها را درون تشت‌ها خالی کنند تا هم یاران خودش و هم سربازان حر از آن آب بنوشند و هر دو طرف، چارپایان‌شان را نیز سیراب سازند. این اتفاق هم می‌تواند یکی از دلایل ایجاد مراسم تشت‌گذاری محسوب شود. علاوه بر این اهمیت آب در روز‌های تاسوعا و عاشورا هم بر کسی پوشیده نیست.»

اما بنا به اظهارات جامعی نیاز عزاداران حسینی به نوشیدن آب نیز مقولهء دیگری است که در بررسی ریشه‌های تشت‌گذاری نباید نسبت به آن بی توجه بود; چنانچه در قدیم که آب آشامیدنی را از چاه‌های سنگی مجاور شهر اردبیل کشیده و با گاری به شهر می‌آوردند، آب موجود در تشت‌ها که مدام نیز پر می‌شد، می‌توانست نیاز عزاداران به آب آشامیدنی را تامین کند. پژوهشگر تاریخ اردبیل در نهایت، بزرگداشت آب به یاد حرکت عاشورا را یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد آیین تشت‌گذاری عنوان کرده و تشت‌گذاری را رسمی‌ترین استقبال اردبیلی‌ها از روزهای عزاداری امام سوم شیعیان می‌داند. این مدرس دانشگاه همچنین به جایگاه اردبیل در عصر صفویه اشاره کرده و به سبب وجود مرقد شیخ صفی‌الدین، جد ششم شاه اسماعیل در این شهر، اردبیل را بعد از قم و مشهد به عنوان سومین شهر زیارتی ایران در عصر صفوی معرفی می‌کند. بنا به گفتهء وی تشکیل حکومت صفویه را باید اوج تجلی فرهنگ تشیع دانست و به دلیل این‌که شهر اردبیل خاستگاه صفویه به حساب می‌آمده، اردبیل صاحب سابقه‌ای عمیق در مقولهء عزاداری برای شهدای کربلا شده است