سبک رپ را بهتر بشناسیم

به نام او که وجودمان به وجودش وابسته است

جدیدا بحث موسیقی رپ در ایران بسیار داغ است. چند شب پیش برنامه تلویزیونی شوک این بحث‌ها را از همیشه داغ‌تر کرد. اینکه هدف از ساخت و پخش این برنامه چیست و اینکه آیا واقعا رپرها عضو گروه‌های شیطان پرستی هستند بحثی بسیار طولانی است و باید در مورد آن تامل کرد اما به نظرم رسید بهتر است در این پست به اصل رپ بپردازیم و ببینیم آیا واقعا چیزی که مردم از رپ و رپخوان‌ها می‌بینند و می‌دانند همان چیزی است که پیام اصلی برنامه شوک بود؟

تاریخچه مختصری از رپ

موسیقی رپ در دههٔ ۱۹۸۰ میلادی و از میان موسیقی سیاه پوستان فقیر متولد شد. رپ در واقع یک نوع موسیقی اعتراض‌آمیز خیابانی است با ساختاری پوپولیستی. مانند خیلی از سبک‌های دیگر موسیقی غربی، این سبک نیز با چندین سال تاخیر، به ایران راه پیدا کرد. شاید بتوان دلیل این تاخیر را کالبد کلاسیک موسیقی ایرانی و یا مناسب نبودن فضای آن روزهای جامعه , برای پذیرش رپ دانست.

کلام و سبک رپ

این موسیقی از پیش‌ پا افتاده ترین , سهل ترین و خیابانی ترین کلمات استفاده می‌کند، بدون این که از حیث ادبی بتوان این نوع استفاده را نقد کرد. در نوشتن متن ترانه‌های رپ، هیچ الزامی برای رعایت قوانین ادبی وجود ندارد.^[۱] موسیقی رپ به موضوعاتی از جمله: اختلاف طبقاتی، ریاکاری، دعواهای خیابانی، فرهنگ غالب جهانی و همچنین بحران‌های سیاسی می‌پردازد. کلام آن اگرچه قافیه‌هایی ضعیف دارد و در نگاه بسیاری شعر ناب به حساب نمی‌آید، امّا با همین سادگی و بی پیرایگی خود می‌کوشد معنایی دیگر از زندگی اجتماعی را به ما یادآوری کند، که بعدی از زندگی مردم کوچه و خیابان است. به نحوی می‌توان گفت چارچوب تعیین شدهٔ موسیقی را که دارای قوانین سخت و مشخص است را خرد می‌کند تا موسیقی در دسترس عامی ترین افراد جامعه قرار گیرد.^[۲] احتمال داده می‌شود که آهنگ «یک یاری دارم» از بدیع زاده اولین آهنگ رپ ایرانی باشد (با توجه به تنآلیته و ساختار کلامی).

موقعیت رپ درایران

موسیقی رپ به طور رسمی و مجاز در ایران نیز کار شده‌است، که از آن جمله آهنگ‌هایی که در برنامهٔ تلویزیونی اکسیژن پخش شدند، و نیز آلبومی از شاهکار بینش‌پژوه به نام اسکناس را می‌توان نام برد. در سال ۱۳۸۵ نیز رضا عطاران در تیتراژ چند مجموعهٔ تلویزیونی از جمله متهم گریخت از موسیقی رپ فارسی استفاده شد. هم‌چنین در تعطیلات نوروزی سال ۱۳۸۶ مجموعهٔ تلویزیونی دیگری به کارگردانی رضا عطاران به نام ترش و شیرین از شبکهٔ سوم سیما پخش شد^[۴] که در عنوان‌بندی آغازین آن، رضا عطاران یک شعر (از نیلوفر لاری‌پور) را به صورت رپ می‌خواند و محسن نامجو نیز با آواز وی را همراهی می‌کرد.^[۵] البته باید این را نیز در نظر داشت که عرف کارهایی که در ایران مجاز شناخته می‌شوند , باید در کالبد ایده‌های سیاسی باشد , نه در خدمت جامعه و این خود به نحوی زیر پا گذاشتن , اصل مهم رپ می‌باشد.

در سال‌های اخیر به تعداد گروه‌های بدون مجوز و زیرزمینی رپ در داخل ایران افزوده شده‌است.همچنین آهنگ‌های فارسی تعدادی گروه رپ‌خوان در خارج ایران نیز از طریق اینترنت در ایران منتشر می‌شود. گروه‌هایی نظیر هیچ‌کس، زدبازی، میلاد نوری، و Emziper باعث شهرت رپ به خصوص در میان نسل نوجوان شده‌است.^[۳] با توجه به اینکه که اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای توزیع قانونی تولیدات موسیقایی، برای این افراد عملاً امکان‌پذیر نبوده‌است، و با توجه به فقدان قانونی انتشار الکترونیک و حق کپی رایت آثار، پخش این آهنگ‌ها از طریق اینترنت محدود می‌شوند. اغلب گروه‌های رپ زیرزمینی آثارشان را از طریق وب‌گاه‌ها و وب‌نوشت‌های شخصی به گوش شنوندگان می‌رسانند.^[۶] در عرصهٔ موسیقی ایران، می‌توان گروه‌های رپ را به سه دسته تقسیم کرد:

- گروه‌های که جنبه‌های خشن و مبارزه جویانهٔ سبک گنگستا را جذب کرده‌اند. این دسته را می‌توان «رپ خوان‌های خیابانی» نامید. آنها در لابلای زبان کوچه و بازار به دنبال صدای خود می‌گردند. در این بخش از گروه‌های تأثیر گذار می‌توان هیچ‌کس، زدبازی، رضا پیشرو، و ابلیس را نام برد.

۲- گروه‌های محافظه کارتر و اخلاقی‌تری. این گروه‌ها می‌کوشند ارزش‌های اجتماعی را به ما تذکّر دهند. البته باید این را نیز گفت که تذکر دادن این ارزش‌ها , از آنجا که خود رپ موسیقی عمیق و دارای چارچوب نیست , زبانی در سطح کوچه و خیابان دارد و بیشتر با نظری مثبت، خوبی‌های قشری به مبارزه با بدی‌های قشری می‌پردازند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: طپش ۲۰۱۲ و شاهین نجفی، یاس، امزیپر، هارنیک، تروت اسپیریت و سالومه.

۳- رپ خوان‌هایی که بر جنبهٔ فراگیری و اقتصادی رپ تکیه کرده‌اند. آن‌ها معمولاً ترجیح می‌دهند از جریان‌های غالب و موسیقی پاپ سرگرم کننده و جریان‌های عاطفی استفاده کنند. از میان آن‌ها می‌توان به شاهکار بینش پژوه و هیچکس و امیر تتلو و حسین تهی و ساسی مانکن و فا تریتوری و محسن ادرین و شاهین فلاکت اشاره کرد.

ابعاد اجتماعی

موسیقی رپ، همان گونه که در خواستگاهش ایجاد شده، با مفاهیم اجتماعی گرهی سخت خورده‌است. این آمیختگی گاهی ایجاب می‌کند که گروه‌ها برای بیان زشتی‌ها و تیرگی‌های جامعه از کلمات رکیک و خیابانی استفاده کنند.

برخی از گروه‌های رپ ایرانی که تحت نماد ۰۲۱^*[1] فعالیت می‌کنند (مثل هیچکس، یاس، بیباک) از خواندن شعرهای دور از ادب پرهیز می‌کنند و یا کمتر از این کلمات استفاده می‌کنند. در حالی که برخی دیگر (مانند زدبازی) در تبعیت از رپ غربی، بدون هیچ ابایی، الفاظ دور از ادب را در شعرهایشان به کار می‌برند.^[۶] در پاییز سال ۱۳۸۵ پس از انتشار فیلم خصوصی زهرا امیرابراهیمی، یک خواننده رپ به نام یاسر (با نام هنری یاس)، با خواندن قطعه‌ای به نام «سی‌دی رو بشکن» و تشویق شنونده به قطع زنجیرهٔ پخش فیلم خصوصی آن بازیگر تلویزیون، ابعاد اجتماعی موسیقی رپ را بیش از پیش به نمایش گذاشت.^[۳]

در زمستان سال ۱۳۸۵، سروش لشکری با اسم هنری هیچکس از اولین رپ‌خوانان ایرانی، در ترانه‌ای به نام «وطن پرست» اشاره‌ای به موضوع «انرژی هسته‌ای» که از موضوعات مهم سیاسی وقت بود کرده‌است. همچنین در این آلبوم (جنگل آسفالت)، مهدیار آقاجانی آهنگساز این آلبوم از تلفیق موسیقی سنتی ایرانی با سبک رپ بهره برده‌است و صدای سازهایی مانند عود، تمبک، نی، دف، قانون و آوازهای ایرانی در آن شنیده می‌شود.^[۹] هم‌زمان با طرح مبارزه با بدحجابی در ایران، پخش ترانه‌ای از «ماهور» به نام اتهام که دارای تم انتقادی شدید از برخورد با زنان تحت عنوان طرح مبارزه با بدحجابی بود، باعث شد تا بحث مبارزه با موسیقی رپ شکلی جدی بگیرد. و چندین سایت مربوط به این سبک موسیقی فیلتر و شماری از اعضای گروه‌های موسیقی ایرانی موسوم به «زیرزمینی» بازداشت و استودیوهایی که در آن آهنگ‌های خود را ضبط می‌کردند توسط نیروی انتظامی پلمپ شد. همچنین رپری به نام پیمبر با انتقاد از اسلام و سایر مطالب به این جنجال رونقی داد. در همین اثنی رپرهایی مانند شاهین نجفی، بهرام، یاس آهنگهایی را با موضوعات سیاسی پخش کردند که مضموم آنها انتقاد از سیاست‌های اجرایی، فضای حاکم بر کشور و مشکلات ناشی از سیاست‌های غلط دولت است.