در دفاع از عبدالکریم سروش و سخنی با تکفیرکنندگان

در دفاع از عبدالکریم سروش و سخنی با تکفیرکنندگان

 

رشید اسماعیلی

«فیلسوف هرگز کشیشی را نکشته است اما دست کشیش به خون فیلسوفان بی شماری آلوده است»
دیدرو

تکفیر فکر و نظر در این سرزمین نه حرف دیروز و امروز که حکایتی است دیرینه سال. حکایت «عین القضات» و «ملاصدرا» بسیار گفته اند و کم هم نشنیده ایم، این حکایت اما مختص به این سرزمین نبوده است؛ از بامدادن طلوع تعقل، تکفیر، حربه ای بوده است به دست جزم اندیشان و زور مداران تا هر فکر مضر به حال تداوم سلطه ی نامشروع‌شان بر نفوس و روانهای آدمیان را در نطفه خفه کنند، که جام شوکران سقراط ،خود بهترین شاهد این مدعاست.

این داستانها اما اکنون از بخش عمده ای از جهان ما رخت بر بسته، در هر جای این کره ی خاکی که انسان بر صدر نشسته و حقوقش ارج نهاده می‌شود هیچ انسانی به جرم فکر و عقیده‌اش به چوب مجازات گرفتار نمی‌آید، در این جهان اما حکایت ما طرفه حکایتی است که بنا به ادعا، یکصد سال است در میانه‌ی جدال سنت و تجددیم و در یکصد سالگی این جدال «چوب تکفیر» نه از آستین «فقه» که از اردوی «سینما گران و نویسندگان» بر فرق روشنفکری دیگر کوبیده می‌شود و تو از خود می‌پرسی چگونه آنها که خود خواه ناخواه بخشی از نخبگان فکری و فرهنگی این سرزمین محسوب می‌شوند به تکفیر مردی رضا می‌دهند و مبادرت می‌کنند که خود از جنس فکر و اندیشه است؟

دلم می سوزد نه برای عبدالکریم سروش که بیشتر برای بهاءالدین خرمشاهی و مجید مجیدی که روزی نه در دادگاه که در پیشگاه وجدان عمومی، باید پاسخگوی این موضع خویش در همصدایی با بنیادگرایان دینی برای تکفیر یک روشنفکر باشند. چگونه سازنده‌ی «رنگ خدا» توانست یک روشنفکر را تکفیر کند؟ مجید مجیدی که وجدان خود را به این سادگی زیر پا گذاشت پاسخ بغض معصومانه‌ی« کودک نابینای رنگ خدا» را چگونه خواهد داد؟ به راستی چه شد که نویسنده‌ی خردمند «حافظ نامه» و مترجم توانای «درد جاودانگی» و «علم و دین» به خود اجازه داد اینگونه خرد ستیزانه بر تنور تکفیر یک روشنفکر بدمد؟ آن سابقه ی رفاقت که با سروش داشت به کنار آن عهد مودتش با عقل و آزادی چه شد؟

چه شد که چوب تکفیر بر کوزه‌ی آزادی زد و آبروی عقل به چوب حراج تعصب فروخت، که عقلانیت را اگر یک دوست چون او باشد به دشمن چه حاجت است؟ دردناک‌تر اینکه خرمشاهی که خود در زمره‌ی بزرگان است برای تکفیر بزرگی دیگر به جمله‌ای از «میگل داونامونو» استناد می‌کند در مذمت کسانی که «برای قطع تب، ریشه حیات انسان را قطع می‌کنند». به راستی چه کسی برای قطع تب ریشه‌ی حیات آدمیان را نشانه گرفته است، سروش که نظریه‌ای دین شناسانه – ولو نا صواب- ارائه کرده یا او که در سرزمین تقدیس خشونت ،برای مقابه با یک فکر چماق تکفیر بر می‌افرازد و آتش ارتداد می‌افروزد؟ مگر سرچشمه‌ی انسان چیزی جز همین بشر گوشت و خون و پوست‌دار است؟ مگر چیزی جز تعقل و احساس همین بشر است؟

عجبا که مدارای «جعفر سبحانی» که هم «مجتهد» است و هم «آیت الله» و در نتیجه صالح‌تر برای حکم به تکفیر دادن در مواجهه با «فکر سروش» به مراتب بیشتر بود از آن کارگردان و آن ادیب، که سبحانی کلمه را با کلمه پاسخ داد و تکفیر خویش زمینه‌ساز قتل اندیشمند نکرد.

به راستی اگر فردای روزی غیرت جاهلی بجنبد و سروش از دم تیغ گذراند خرمشاهی و مجیدی باز بر این منهج ناراست کردار و گمراه کننده‌ی تکفیر پای خواهند فشرد؟ علی الخصوص حال که گویا بزرگی از بزرگان قم نیز با جماعت تکفیرگر همراه شده و سروش را بدتر از سلمان رشدی دانسته و مسلمانان را به «ادای تکلیف» فرا خوانده است.کدام تکلیف؟ حریم اسلام آیا اینگونه پاسداری می‌شود؟

به کلیسا نگاه کنید؛ هنوز که هنوز است تاوان آنچه با گالیله کرده است را پس می‌دهد. هر مسیحی معتقد هنوز از آنچه کلیسا با اهل علم و فلسفه و هنر کرد شرمسار و سرافکنده است. آنها که امروز به خیال دفاع از مسلمانی به تکفیر روی می‌آورند، فردا جز شرمساری و سرافکندگی برای مسلمانان باقی نخواهند گذاشت. به راستی آن «پشمینه پوشان تندخو» چه خدمتی در حق مسلمانان و مسلمانی کرده‌اند که اکنون خود را داعیه دار همه چیز می‌دانند؟

در این ماجرا اما آنچه قلب را می‌فشرد نه فریاد‌های « اعدام باید گردد» چند طلبه ی جوان و متعصب در قم بلکه همان چوب تکفیری است که امثال خرمشاهی و مجیدی در مقابله با سروش برافراشته‌اند.
باری؛ امروز دفاع از سروش بر ما واجب است نه به واسطه‌ی خدمات فکریش که شاید دست کم برای برخی –درست یا غلط- محل تردید باشد، بلکه برای حفاظت از حریم اندیشه و تفلسف که اگر این بدعت تکفیر روشنفکر به وسیله‌ی سینماگر و ادیب باب شود نه از « تاک نشان خواهد ماند و نه از تاک نشان». نباید گذاشت تکفیر سروش زمینه ساز بسته شدن اندک دریچه‌های موجود اندیشه‌ورزی شود و این وظیفه‌ایست نه فقط بر عهده‌ی دوستداران سروش که منتقدانش نیز به رسم روشنفکری در این میدان باید میانداری کنند.

عبدالکریم سروش خوب یا بد، بخواهیم یا نخواهیم اگر نگوییم مطرح‌ترین لااقل یکی از مطرح‌ترین متفکرین ایرانی طی سه دهه‌ی اخیر محسوب می‌شود، پارادایم سروش امکانات نویی را در اختیار بخشی از جامعه‌ی مذهبی ایران قرار داد تا آسان‌تر از قید سنت رها شود و دل در گروی ارزشهای دنیای مدرن ببندد . او برای بسیاری از مومنان پلی بوده است برای« گذار». هنوز اقدام شجاعانه‌ی سروش در نقد قرائت فاشیستی از دین آن هم در اواخر سالهای سیاه دهه‌ی 60 از خاطره‌ها پاک نشده است، سروش البته که معصوم نیست خود نیز چنین ادعایی ندارد و کدام یک از ما در زندگیمان خطا نکرده‌ایم؟ با این حال نقش برجسته‌ی او در پیشبرد اندیشه‌ی مدارا بر هیچ انسان منصفی پوشیده نیست.

او مسلمان است اما کوشیده تا مسلمانیش مانعی در برابر مدرن بودنش نباشد، چگونه می‌توان کوششها و تقلاهای فکری او طی دو دهه ی اخیر برای فراهم آوردن لوازم معرفت شناختی و مبانی اپیستمولوژیک لازم جهت سازگار کردن دین با دنیای جدید را نادیده گرفت و فارغ از همه ی این حرفها چگونه می توان در برابر این موج سهمگین تکفیر و تبلیغ علیه یک متفکر سکوت کرد و بر این جفایی که بر اهل اندیشه می‌رود چشم پوشید؟ تاریخ گناه این سکوت را بر ما نخواهد بخشید همانگونه که گناه آن موضع گیریهای خجالت آور امثال مجیدی و خرمشاهی را نادیده نتواند گرفت.

---

کلام محمد ( گفتگو با دکتر عبدالکریم سروش راجع به قرآن)

اعتراض شدید "مجیدی" به دین‌ستیزی "سروش"

پاسخ دکتر سروش به آیت الله سبحانی