خواجه نصیرالدین طوسی در نجوم و رصدخانه مراغه

                                                   به نا او

آقای توکلی از من خواستند یک تحقیقی ازخدمات و زحمات خواجه نصیر در زمینه نجوم و بخصوص

رصدخانه مراغه را تهیه نمایم.
زندگی نامه خواجه نصیرالدین را آقای توکلی لطف کردند نوشتند و من دوباره آنرا تکرار نمی کنم.
خدمات خواجه در علم نجوم:
1)ایجاد رصد خانه مراغه
2)تالیف چندین کتاب دراین زمینه
3)ساختن کتابخانه در کنار رصدخانه
4)ساختن یک سرای عالی برای جماعت منجمین و مدرسه علمیه جهت استفاده طلاب و دانشجویان
5)....

ایجاد رصد خانه مراغه
وقتی که هولاکو به فرمانروایی اسماعیلیان در سال 635 هجری قمری پایان داد طوسی را در خدمت خود نگاه داشت و به او اجازه داد که رصدخانه بزرگی در مراغه ایجاد کند، که شروع آن از سال 638 هجری قمری بود. برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمکهای مالی دولت اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذاره شده بود که از عشر (یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و اسباب و آلات و کتب استفاده می‌نمود. در نزدیکی رصدخانه کتابخانه بزرگی ساخته شده بود که حدود 400000 جلد کتب نفیس جهت استفاده دانشمندان و فضلا قرارداده بود که از بغداد و شام و بیروت و الجزیره بدست آورده بودند. در جوار رصدخانه یک سرای عالی برای خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه‌ای جهت استفاده طلاب دانشجو. این کارها مدت 13 سال به طول انجامید تا اینکه ایلخان هولاکوی مغول در سال 663 هجری قمری در گذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود اجازه نداد که خللی در کار آنجا رخ دهد و کوشش بسیار نمود که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود.
در رصدخانه ذات الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، کره‌های ذات الحلق، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت، نیز فراهم شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری(۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.
رصدخانهٔ مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیش‌تر شاخه‌های دانش درس داده می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر، از جمله قطب‌الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان، در آن‌جا جمع شده بودند. به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام فائو مون‌جی، در این مرکز فعالت داشتند. همچنین، فیلسوف و فرهنگ‌نامه نویس مسیحی، ابن‌العبری، در رصدخانهٔ مراغه به درس دادن کتاب‌های اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بودند.
بنای رصد خانه مراغه از افراط و تفریط منجمین آندوره جلوگیری کرده و از اوهام و خرافاتی که بنام دلالت های فلکی انتشار پیدا کرده بود و مغولان آن را دامن می زدند جلوگیری کرد. یکی از دانشمندان مشهور امریکا بنام فاندیک در یکی از تعلیقات خود می نویسد:‌ دانشمندان نجومی اروپا برای هر یک از کوههای کره ماه نامهائی از فضلای جهان را که خدمات شایسته ای به جهان علم کرده اند نام گذاری نموده اند از جمله یکی از کوههای کره ماه بنام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده است.
وسایل رصد خانه مراغه:
سدس
ربع
ذات‌الحلق
ذات‌الجیب
ذات‌السمت
ذات‌الربعین
ذات‌الاسطوانین
دایره شمسیه
در اینجا این وسایل را معرفی می کنم:
سدس فخری که بعدها با اصلاح به دوربین های تبودولیت معروف گشتند که کاربردهای نقشه برداری دارد.وسیله دیگر ربع بود.این آلت از ربع دایره و عضاده ای تشکیل یافته و با ان میل کلی و ابعاد کواکب و عرض بلد را رصد می نمودند و بر سطح دیواره شمالی و جنوبی رصدخانه نصب شده بود.وسیله دیگر ذات الحلق بود که بجای ششگانه بطلمیوس و نه حلقه ثاون اسکندرانی جامع تر بوده است.
آلتی است متشکل از پنج حلقه 1)برای دایره نصف النهار که بر زمین نصب شده یود.2)برای دایره معدل النهار3)برای دایره منطقه البروج 4)برای دایره عرض 5)برای دایره میل.از آلات دیگر ذات الجیب و ذات السمت بودند که برای تعیین ارتفاع در کلیه جهات مختلف افق به کار رفته می شد.ذات الربعین که بجای ذات الحلق استعمال می شد.ذات الارسطوانتین و دایره شمسیه از وسایل دیگر بودند.
معروفترین آثار نجومی وی زیج ایلخانی که در سال ۶۵۰ نوشته شده می باشد و همچنین تذکره فی علم الهیئه است. کتاب تنسوق نامه و کتابهایی در زمینه اختربینی نیز نوشته است.
در نجوم تذکره فی علم الهیئه وی شاید کاملترین نقد بر نجوم بطلمیوسی در قرون وسطی و معرف تنها الگوی ریاضی جدید حرکات سیارات است که در نجوم قرون وسطی نوشته شده است.
این کتاب به احتمال زیاد از راه نوشته های منجمان بیزانسی به کوپرنیک اثر گذاشته است و همراه با کار شاگردان طوسی متضمن تمام تازه های نجومی کوپرنیکی است به استثنای فرضیه خورشید مرکزی آن.
خواجه نصیرالدین طوسی بیشتر به عنوان منجم معروف است و رصدخانه وی یک موسسه علمی در تاریخ علم به شمار می رود.